Ο ενοριακός ναός της Πρωτοθρόνου στο Χαλκί της Νάξου, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, υπήρξε πιθανώς η Επισκοπική έδρα της Νάξου κατά την Μεσοβυζαντινή περίοδο. Σε συνεχή λειτουργία από τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους το μνημείο έχει υποστεί διαδοχικές επεμβάσεις που αλλοίωσαν την αρχική μορφή της τρίκλιτης βασιλικής, από την οποία διατηρείται ακόμη η κόγχη του ιερού με το σύνθρονο και τον επισκοπικό θρόνο. Κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, το αργότερο στα 1052, όταν σύμφωνα με επιγραφή^[1] ανακαινίστηκε από τον Επίσκοπο Λέοντα και κρατικούς αξιωματούχους, μετατράπηκε σε σταυροειδή εγγεγραμμένο τρουλαίο ναό μεταβατικού τύπου με ημικυλινδρικές καμάρες. Την ίδια εποχή προστέθηκε στα δυτικά τρουλαίος νάρθηκας με αμφίπλευρα καμαροσκεπή παρεκκλήσια ^[2]. Κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο διαμορφώθηκε δυτικά το μεγάλο τρίλοβο Κυκλαδίτικο καμπαναριό και ανοίχτηκαν θύρες στη βόρεια και νότια κεραία.

Εκτεταμένες εργασίες συντήρησης πραγματοποιήθηκαν από την αρχαιολογική υπηρεσία στο ναό κατά τη δεκαετία του 1970, στερεώσεις, καθαρισμοί και αποτοιχίσεις που αποκάλυψαν συνολικά πέντε ζωγραφικά στρώματα στην κόγχη του ιερού, τον τρούλο τις καμάρες και το ΒΔ παρεκκλήσι. Ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός υπήρξε η αποτοίχιση ολόκληρης της ζωγραφικής επιφάνειας του τρούλου, η αποκάλυψη του παλαιότερου στρώματος -εκτίθεται σήμερα στη Βυζαντινή Συλλογή στον Πύργο Γλέζου στο Κάστρο της Χώρας Νάξου- και η επανατοποθέτηση της.
Το παλαιότερο στρώμα τοιχογραφιών είναι περίπου σύγχρονο με τις Παλαιοχριστιανικές τοιχογραφίες της Παναγίας Δροσιανής (7ος αιώνας) και αφορά το ίδιο εικονογραφικό πρόγραμμα: όρθιοι, ολόσωμοι απόστολοι στον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού βήματος, ως τμήμα της παράστασης της Ανάληψης του Χριστού που θα είχε αποδοθεί αναλαμβανόμενος μέσα σε δόξα στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας. Στο ίδιο στρώμα ανήκει η μεμονωμένη μορφή του Αγ. Ισιδώρου στο παράθυρο της κόγχης.

Το δεύτερο στρώμα αφορά ένα μικρό τμήμα ανεικονικής παράστασης, τοξοστοιχία με μεγάλους σταυρούς, που βρέθηκε στον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού και αποτοιχίστηκε. Χρονολογείται πιθανώς στον 9ο αιώνα μ.Χ.

Το τρίτο στρώμα εντοπίστηκε στον τρούλο -πρώτο στρώμα του τρούλου- και στις καμάρες. Στον τρούλο έχει αποδοθεί ο Παντοκράτορας στηθαίος σε μετάλλιο που περιβάλλεται από ουράνιες δυνάμεις και προφήτες, ενώ στις καμάρες έχουν αποδοθεί σκηνές από το Χριστολογικό και Θεομητορικό κύκλο από τις οποίες διατηρούνται καλύτερα οι παραστάσεις του Ευαγγελισμού, του Ασπασμού και της Υπαπαντής. Το στρώμα αυτό πιθανώς χρονολογείται στον 11ο αι. και συνδέεται με την ανακαίνιση του ναού κατά το έτος 1052.

Το τέταρτο στρώμα αποτελείται από τις νεότερες τοιχογραφίες του τρούλου και τις τοιχογραφίες του ΒΔ παρεκκλησίου (μετά το 1056) και χρονολογείται στο β΄ μισό του 11ου αιώνα. Στον τρούλο παραμένει το ίδιο εικονογραφικό πρόγραμμα μόνο που προστίθενται στη ζώνη με τις Ουράνιες δυνάμεις και τους προφήτες οι μορφές των Αγ. Δημητρίου, Αγ. Γεωργίου, Αγ. Νικολάου και Αγ. Θεοδώρου. Στο παρεκκλήσι έχουν αποδοθεί μορφές αγίων, στην κόγχη στηθαίος ο Αγ. Ακίνδυνος και εκατέρωθεν ολόσωμοι οι άγιοι Φίλιππος και Γεώργιος.

Το πέμπτο στρώμα ανήκει στην Παλαιολόγεια περίοδο, στον 13ο αι. και αφορά την παράσταση της Δέησης στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, του Ευαγγελισμού στο νότιο τοίχο του Ιερού και την αποτοιχισμένη παράσταση ιεραρχών από τον ημικύλινδρο της κόγχης.

Βιβλιογραφία

Αγγελής, Δημήτρης Ν. (2013). “Ο Σταύρος Μπαλτογιάννης και η αποτοίχιση του τρούλου της Πρωτόθρονης στο Χαλκί” Ναξιακά Γράμματα τ.6. Αθήνα: Ναξιακά Γράμματα, σελ. 26-35.

Αγγελής, Δημήτρης Ν. (2013). “Η αποτοίχιση των τοιχογραφιών του τρούλου της Πρωτόθρονης στο Χαλκί”, Ναξιακά Γράμματα τ.8. Αθήνα: Ναξιακά Γράμματα, σελ. 22-31.

Ανωμερίτης, Γιώργος (2009). Βυζαντινό πάρκο Τραγαίας Νάξου. Αθήνα: Μίλητος, σελ. 58-63.

Ζίας, Νίκος (1989). “Πρωτόθρονη στο Χαλκί” στον τόμο “Νάξος” της σειράς Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα. Αθήνα: Μέλισσα, σελ. 30-49.

Μαστορόπουλος, Γεώργιος Στυλ. (2005). Νάξος: το άλλο κάλλος. Αθήνα: Ελληνικές Ομοιογραφικές εκδόσεις, σελ. 166.

Μπαλτογιάννης, Σταύρος (1975). “Συντήρησις-αποκατάστασις τοιχογραφιών (Πρωτόθρονος)-Πρώτη έκθεσις εργασιών” Αρχαιολογικόν Δελτίον τόμος 26. Αθήνα: Χρονικά, σελ. 475-481, πίν.495-496.

Χατζηδάκης, Μανώλης (1974). “Επιτάφια χρονολογημένη επιγραφή στην Πρωτόθρονη Νάξου” Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περ.Δ’, τόμος Ζ'(1973-4). Αθήνα: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, σελ. 78.

Υποσημειώσεις

[1] Η επιγραφή είναι χαραγμένη σε μαρμάρινο κοσμήτη ή τμήμα του επιστυλίου του τέμπλου που αφιέρωσαν οι ανακαινιστές του ναού, όπως αναφέρονται «ΛΕΟΝΤΑ ΘΕΟΦΗΛΕΣΤΑΤΟΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΚΕ ΝΙΚΗΤ(ΑΝ) ΠΡΩΤΟΣΠΑΘΑΡΗΟΝ ΚΕ ΤΟΥΡΜΑΡΧΗΝ ΝΑΞΗΑΣ ΚΕ ΣΤΕΦΑΝΟΝ Κ[Ο]Μ[ΗΤΑ] Τ[ΟΝ] ΚΑΜΗΛΑΡΗΝ». Το τμήμα αυτό βρίσκεται σήμερα εντοιχισμένο στην δυτική πρόσοψη του ναού, στη βάση του καμπαναριού.

[2] Στο ΒΔ ταφικό παρεκκλήσιο του Αγ. Ακινδύνου σώζεται γραπτή επιγραφή: «ΕΚΟΙΜΗΘΗ Η ΔΟΥΛΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΑΝΑ Μ(ηνός) Μαρτίου ΣΤΑΣ Η΄ ΙΝΔ(ικτιώνος) Θ΄ ΕΤΟΥΣ ςφξδ (έτος 1056).

Συγγραφέας άρθρου: Δημήτρης Χατζηλαζάρου

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported License.